Gastroskopia należy do badań diagnostycznych górnego odcinka przewodu pokarmowego. Wykonuje się ją za pomocą gastroskopu, czyli giętkiego przyrządu wyposażonego w kamerę oraz źródło światła. Dzięki przeprowadzeniu tego badania wielu pacjentów uniknęło poważnych komplikacji zdrowotnych. Pozwala ono wykryć zmiany chorobowe w obrębie przełyku, żołądka czy dwunastnicy i precyzyjnie pobrać materiał do badania histopatologicznego, ale także przeprowadzić podczas trwania badania różne zabiegi. Obecnie nie ma innej metody, która mogłaby zastąpić gastroskopię.

Samo słowo gastroskopia pochodzi od połączenia dwóch wyrazów: gastro (żołądek) oraz skopia (grec. scopeo – patrzę). Badanie rzadziej nazywane jest również panendoskopią, gastrofiberoskopią (GFS) oraz ezofagogastroduodenoskopią. Jest ono podstawowym testem profilaktycznym górnego odcinka przewodu pokarmowego. Pozwala skontrolować i ocenić stan przełyku, żołądka oraz dwunastnicy. Badanie polega na wprowadzeniu do przełyku przewodu, za pomocą którego można obejrzeć i zarejestrować na monitorze precyzyjny obraz pochodzący z wnętrza ciała pacjenta. Pozwala to dokładnie ocenić wygląd błony śluzowej, soku żołądkowego oraz elastyczność ścian przewodu pokarmowego. Dzięki gastroskopii można wykryć obecność bakterii helicobacter pylori, które wywołują wrzody żołądka i dwunastnicy. W trakcie zabiegu często pobiera się wycinek błony śluzowej do badania histopatologicznego (biopsja endoskopowa), co stanowi cenny instrument w profilaktyce i diagnostyce zmian nowotworowych.

Rodzaje gastroskopii

Ze względu na cel przeprowadzenia gastroskopii, można ją podzielić na diagnostyczną oraz zabiegową. Badanie diagnostyczne ułatwia rozpoznanie wielu chorób układu pokarmowego, np. raka przełyku i żołądka, chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy, żylaki przełyku, zapalenie błony śluzowej przełyku i żołądka oraz nowotwory żołądka (m.in. chłoniaka). Ponadto można zdiagnozować choroby zapalne wywołane przez bakterie, wirusy i grzyby oraz wykryć zmiany spowodowane działaniem środków chemicznych (kwasów i zasad, zmian popromiennych, szkód powstałych po lekach itd.). Gastroskopia zabiegowa pozwala natomiast wykonać wiele zabiegów terapeutycznych, takich, jak np. usuwanie polipów i ciał obcych, zatamowanie krwawień, zamykanie przetok, opaskowanie żylaków przełyku, poszerzanie zwężeń przełyku, protezowanie przełyku, wykonywanie gastrostomii, usuwanie błony śluzowej wraz z wczesnymi zmianami nowotworowymi oraz niszczenie guzów nowotworowych. Klasyczną gastroskopię wykonuje się poprzez wprowadzenie endoskopu do przewodu pokarmowego przez jamę ustną. Drugi rodzaj zabiegu przeprowadza się przez nos (co znacznie zmniejsza odruch wymiotny). Wykonywany jest on u dzieci oraz tych osób, które odczuwają silny lęk przed gastroskopią.

Wskazania do gastroskopii

Wskazaniem do wykonania gastroskopii są między innymi:

• zaburzenia połykania (ich przyczyną mogą być zmiany zapalne w przełyku, ciała obce lub zaburzenia motoryki o charakterze rozlanych skurczów),
• zgaga (jej najczęstszą przyczyną jest zarzucanie kwaśnej treści żołądkowej do przełyku, może być też spowodowana przez zaburzenia opróżniania żołądka w przebiegu choroby wrzodowej),
• ból w klatce piersiowej i nadbrzuszu o niejasnej etiologii,
• pieczenie za mostkiem,
• uporczywe odbijanie,
• podejrzenie raka przełyku (objawy to: niezamierzone zmniejszenie masy ciała i ból towarzyszący połykaniu kęsów pokarmu, rzadziej duszność, kaszel, chrypka i ból w klatce piersiowej za mostkiem),
• podejrzenie choroby wrzodowej żołądka lub dwunastnicy, którą wywołuje helicobacter. Objawy choroby to bóle brzucha, mdłości, zgaga, odbijanie, gazy, wymioty oraz wzdęcia, podejrzenie raka żołądka (objawy to krwawe wymioty, niestrawność, brak apetytu, odbijanie, wzdęcia, nudności, senność, niedokrwistość oraz spadek masy ciała o niewyjaśnionej etiologii).

Gastroskopia – badanie

Zabieg wykonuje się za pomocą gastroskopu – miękkiej i giętkiej rurki, którą wprowadza się przez usta i przewód pokarmowy, aż do żołądka. Gastroskopia nie należy do badań przyjemnych. Zazwyczaj przebiega bezboleśnie, jednak zdarzają się wyjątki. Najtrudniejsze jest powstrzymanie odruchu wymiotnego podczas gastroskopii. Znieczulenie nie jest konieczne, jednak wielu pacjentów z niego korzysta. Dzięki temu badanie przebiega całkowicie bezboleśnie, a ponadto zmniejsza się ryzyko powstawania odruchu wymiotnego. U szczególnie wrażliwych osób, podaje się dożylnie leki uspokajające. Przed zabiegiem należy zdjąć okulary oraz wyjąć protezy zębowe, jeśli się je nosi. Następnie należy położyć się na lewym boku, z głową przygiętą do klatki piersiowej, a lekarz lub pielęgniarka zakładają ustnik, aby zapobiec zamknięciu ust i przegryzieniu przewodu gastroskopu. Najtrudniejszym momentem jest „połknięcie” przez pacjenta rurki przyrządu. Podczas całego badania należy miarowo oddychać i nie połykać śliny, która powinna swobodnie spływać do śliniaka. Ponieważ podczas zabiegu do żołądka wprowadzana jest niewielka ilość powietrza, często pojawia się uczucie wzdęcia i odbijania. Są to zjawiska normalne w trakcie gastroskopii i ustępują zaraz po jej zakończeniu. Czas badania jest indywidualnie zmienny i przeciętnie wynosi od około 5 do 30 minut. Wynik gastroskopii można odebrać po około dwóch tygodniach, natomiast wynik na obecność „Helicobacter pylori” znany jest już kilka minut po zabiegu.

Powikłania po gastroskopii

Do przeciwwskazań przeprowadzenia gastroskopii należą:

• niedawno przebyty zawał serca,
• niestabilna choroba wieńcowa,
• ostra niewydolność serca,
• niewydolność oddechowa,
• podejrzenie perforacji przewodu pokarmowego.

Gastroskopia jest zabiegiem bezpiecznym, a zakażenie chorego w trakcie badania jest mało prawdopodobne. Endoskop po każdym użyciu jest dezynfekowany, a wycinki do dalszego badania pobierane są przy pomocy sterylnych narzędzi. Jednak jak w wypadku każdej procedury medycznej mogą zdarzyć się powikłania, zarówno podczas badania, jak i po jego zakończeniu. Na szczęście do sytuacji zagrażających życiu chorego dochodzi bardzo rzadko. Po badaniu pacjent może odczuwać ból gardła. Najczęstszymi powikłaniami są problemy związane ze znieczuleniem. Również przyjmowane leki mogą wywołać skutki uboczne: może dojść do obniżenia ciśnienia, zaburzenia oddychania czy zmiany rytmu serca. U części badanych po gastroskopii obserwuje się również problemy ze strony układu oddechowego, polegające na powstaniu zachłystowego zapalenia płuc oraz trudnościach z oddychaniem. U niektórych osób może dojść do krwawienia – szczególnie narażeni są pacjenci mający zaburzenia krzepnięcia i przyjmujący leki przeciwzakrzepowe. Do najrzadszych powikłań należy przebicie ściany przewodu pokarmowego.

Kolonoskopia to badanie, na które skierowanie niepokoi pacjentów. Niektórzy zgłaszają się do gabinetu przestraszeni zasłyszanymi opowieściami o bólu i dyskomforcie, nieliczni odmawiają poddania się badaniu. Po fakcie większość przyznaje, że obawy były przesadzone i wynikały z niewiedzy. Do tego badania trzeba podejść rozsądnie i potraktować je, jako element niezbędnej diagnostyki w niektórych schorzeniach. Kolonoskopię uznaje się za badanie obciążające pacjenta i trudno z tym dyskutować: wymaga uciążliwego przygotowania, czasami jest bolesna, okoliczności badania wprawiają niektórych pacjentów w zakłopotanie.

Jest badaniem diagnostycznym w podejrzeniu:

• raka jelita grubego,
• choroby Leśniowskiego-Crohna,
• niedokrwistości z niedoboru żelaza o niejasnej etiologii.

Ocenia też zasięg zmian we wrzodziejącym zapaleniu jelit i jest badaniem przesiewowym w kierunku polipów i wczesnego raka. Wczesna diagnoza daje lekarzom i pacjentom czas na skuteczne leczenie, zwiększając szanse na całkowite wyleczenie. Umożliwia też wykonanie drobnych zabiegów, dzięki którym pacjenci mogą uniknąć poważniejszej operacji. Lekarze doskonale wiedzą o rozterkach i obawach pacjentów i zrobią wszystko, żeby kolonoskopia odbyła się bez bólu i lęku, w przyjaznej atmosferze, z zachowaniem komfortu i dyskrecji.

Przeciwwskazania do kolonoskopii

Kolonoskopii nie wykonuje się w ciężkim rzucie stanu zapalnego jelita grubego. Przeciwwskazaniem są też ciężkie choroby płuc i serca, takie jak:

• niestabilna choroba wieńcowa,
• niewydolność serca w zaawansowanym stadium,
• zaburzenia krzepnięcia krwi,
• ostra niewydolność oddechowa.

Badania nie wykonuje się również u pacjentek w ciąży (II i III trymestr). Decyzję o odstąpieniu od kolonoskopii lub jej wykonaniu w późniejszym terminie podejmuje lekarz.

Przygotowanie do kolonoskopii

Na co dzień jelita są wypełnione treścią pokarmową, której gęstość rośnie w miarę oddalania się od żołądka. Dzieje się tak dlatego, że płyny obecne w przewodzie pokarmowym są wchłaniane przez doskonale ukrwione ścianki jelit. Coraz bardziej odwodniona i zagęszczona treść stała jest przesuwana w kierunku okrężnicy i odbytnicy, aby ostatecznie opuścić przewód pokarmowy. W takich warunkach badanie nie może się udać. Przed badaniem trzeba dokładnie oczyścić okrężnicę.

Ogólnie rzecz biorąc, przygotowanie do kolonoskopii polega na przejściu na dietę płynną, a następnie przyjęciu środka przeczyszczającego. Należy przy tym pamiętać o spożywaniu płynów, żeby nie dopuścić do odwodnienia organizmu. Schemat postępowania, a także objętość i częstotliwość przyjmowania roztworu leku przeczyszczającego zależą od tego, jaki preparat zaleci lekarz. Stosowane leki to: fortrans, citafleert, moviprep i eziclen.

Kolonoskop – narzędzie do kolonoskopii

Kolonoskopia przeprowadzana jest przy użyciu kolonoskopu. Kolonoskop składa się z elastycznej rurki o długości około 130–200 cm, zakończonej z jednej strony kamerą i źródłem światła, a z drugiej – manipulatorem. Wewnątrz znajduje się kanał do wprowadzania dodatkowych narzędzi, którymi można pobrać wycinki do badań albo wykonać drobne zabiegi. Końcówkę kolonoskopu można odchylać w dowolnym kierunku, co ułatwia oglądanie ścianek okrężnicy i umożliwia łagodne wprowadzanie instrumentu, który musi pokonać cztery zakręty, mające 90 i więcej stopni.

Rozwój techniki światłowodowej i medycznej sprawił, że współczesne kolonoskopy – w porównaniu z modelami używanymi 10–15 lat temu – mają mniejszą średnicę, są bardziej elastyczne i dają obraz lepszej jakości. Dla pacjenta oznacza to krótsze i mniej uciążliwe badanie, a dla lekarza większy komfort pracy i pewniejszą diagnozę.

Przebieg kolonoskopii

Pacjent układa się na lewym boku, z nogami zgiętymi w kolanach i przysuniętymi do brzucha, może zajść potrzeba kilkakrotnej zmiany pozycji. Lekarz ustawia się za pacjentem, aby móc swobodnie manipulować kolonoskopem i obserwować obraz na monitorze. Badanie może być zarejestrowane na płycie DVD, co ułatwia ewentualne konsultacje. O ile warunki techniczne na to pozwalają, pacjent może obserwować przebieg badania.

Opróżnione jelito jest zapadnięte, jego ścianki przywierają do siebie. Żeby ułatwić manipulowanie kolonoskopem i umożliwić oglądanie wnętrza jelita, trzeba je rozsunąć, wprowadzając do jelita gaz pod niewielkim ciśnieniem. Nadmiar gazu uchodzi na zewnątrz i pacjent nie powinien temu przeciwdziałać.

Może się okazać, że trzeba pobrać wycinki tkanek do dalszych badań albo usunąć polip. Służy do tego sonda, zakończona niewielkimi szczypcami, pętlą lub innym narzędziem, wprowadzana przez kanał w kolonoskopie. Te czynności nie sprawiają bólu: wnętrze jelita nie jest unerwione czuciowo, dlatego drobne zabiegi nie wymagają znieczulenia.

Tempo badania bywa różne. Jeśli lekarz dostrzeże coś, co wymaga dokładniejszego sprawdzenia, zapewne zatrzyma się na dłuższą chwilę. Pobranie wycinków albo usunięcie polipów nieznacznie wydłuża badanie. Zazwyczaj pacjent spędza na stole od kilkunastu do kilkudziesięciu minut. Lekarz na pewno wiele razy zapyta o samopoczucie. Jeśli badanie jest bolesne albo uciążliwe, trzeba o tym otwarcie powiedzieć. Badający postara się pomóc, a w ostateczności przerwie badanie (co nie oznacza, że natychmiast wycofa kolonoskop). Jeśli akurat wykonuje jakiś zabieg na ścianie jelita, najpierw musi go bezpiecznie dokończyć. Najczęściej pacjenci dobrze znoszą kolonoskopię, opisując ją jako „niezbyt przyjemną, ale do zniesienia”.

Kolonoskopię można wykonać bez znieczulenia lub w znieczuleniu tzw. nowoczesnej sedacji dożylnej, która jest bezpieczna, znosi ból i niepokój chorego, zwłaszcza u chorych z obciążającymi chorobami innych narządów. Decyzję o znieczuleniu podejmuje pacjent i lekarz.

Po badaniu należy chwilę odpocząć w gabinecie lub poczekalni. Gazy wprowadzone do okrężnicy podczas badania muszą się wydostać na zewnątrz, nie należy ich wstrzymywać. Pacjent powinien zapewnić sobie bezpieczny powrót do domu i co najmniej kilka godzin wypoczynku. Zazwyczaj jeszcze tego samego dnia można powrócić do normalnej aktywności.

Powikłania po kolonoskopii

Po badaniu może utrzymywać się ból o różnym nasileniu, jednak ustępuje on całkowicie po kilku lub kilkunastu godzinach. Bardzo rzadko dochodzi do poważniejszych komplikacji, wymagających interwencji chirurgicznej:

• obfitego krwawienia,
• przebicia ściany jelita,
• ból brzucha,
• gorączka,
• dreszcze,
• krwawienie.

Przy wystąpieniu tego typu objawów należy się pilnie skonsultować z lekarzem.